Προπαγάνδα - Αποθέωση της κατανάλωσης, διάχυση φόβου και διασπορά ενοχών

"Σε μια πρώτη προσέγγιση, ο σημερινός δυτικός άνθρωπος– συμπεριλαμβανομένου και του νεοέλληνα – είναι ένα άτομο περιορισμένο στην καθαρά ιδιωτική του σφαίρα, ενδιαφέρεται μόνο για το βιοτικό του επίπεδο. Προσπαθεί με τα διάφορα καταναλωτικά “αγαθά” να συγκαλύψει την έλλειψη κάθε νοήματος αναφορικά με τη ζωή και τη θνητότητά του καταναλώνοντας. Χειραγωγείται από τους δήθεν πολιτικούς ή είναι τόσο αποκαρδιωμένος από την πολιτική κατάσταση, ώστε απέχει. Αποχαυνώνεται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Χαζεύει τα σήριαλ και χάφτει, κατά το μάλλον ή ήττον, αυτά που του σερβίρουν ως «νέα»… Η σημερινή κοινωνία είναι μια κοινωνία τηλεκατανάλωσης με διπλή έννοια: Εκείνο που κυρίως καταναλώνουν σήμερα οι άνθρωποι είναι τη-λε-ό-ρα-ση. Και μέσα από την τηλεόραση καταναλώνουν, δι’ αντιπροσώπου, τη φαντασίωση μιας ζωής που θα ήταν λεφτά, σεξ, εξουσία και βία."

(Κορνήλιος Καστοριάδης)

Μέχρι τον 20ο αιώνα, η χειραγώγηση των μαζών γινόταν κυρίως με την ωμή απειλή της σωματικής βίας, δηλαδή με φυλακίσεις, βασανιστήρια, δολοφονίες. Δεν έλειπε, βέβαια, και η ψυχολογική χειραγώγηση μέσω της θρησκείας που, σπέρνοντας την Ενοχή και το Φόβο, φρόντιζε ώστε οι άνθρωποι να μην ενοχλούν ιδιαίτερα την εξουσία. Τον τελευταίο αιώνα, όμως, η χειραγώγηση των μαζών γίνεται διακριτικά και σχεδόν ανεπαίσθητα από επιστήμονες ψυχολόγους που έχουν αναλάβει να κατευθύνουν τα ενδιαφέροντα και τις επιθυμίες των ανθρώπων εκεί που θέλει η εξουσία. 

Καταναλώνω, άρα υπάρχω

Πρωτοπόρος στον τομέα της επιστημονικής χειραγώγησης των μαζών θεωρείται ο μαθητής και ανιψιός του Φρόιντ, Έντουαρντ Μπερνέζ, ο οποίος θεωρείται επίσης και ο πατέρας των «Δημοσίων Σχέσεων» καθώς και ο άνθρωπος που έπλασε την κοινωνία της κατανάλωσης.

Ο Μπερνέζ συμφωνούσε με τον Φρόιντ πως τον άνθρωπο ελέγχουν κυρίως οι ασυνείδητες επιθυμίες του. Προχωρώντας όμως ένα βήμα παραπέρα, πίστευε πως αυτές οι επιθυμίες μπορούν να τεθούν υπό έλεγχο και σε μαζική κλίμακα, με στόχο την εξουσία και το κέρδος. Θεωρούσε, με άλλα λόγια, ότι οι μάζες είναι χειραγωγίσιμες και εύπλαστες και πως μπορούσες να αγγίξεις τις επιθυμίες και τους φόβους τους προς όφελός σου. Πίστευε πως δεν ήταν πλέον ανάγκη να πουλάς στους ανθρώπους μόνο αυτό που χρειάζονται, αντίθετα μπορούσες να τους πείσεις πως χρειάζονται το οποιοδήποτε προϊόν ή ιδέα, αρκεί να ξέρεις πώς να πιέσεις τα κατάλληλα ψυχολογικά κουμπιά, αγγίζοντας τις βαθύτερες επιθυμίες, αλλά και ξορκίζοντας τους βαθύτερους φόβους του ανθρώπου. 

Από τότε έχει περάσει πολύς καιρός και είναι πολύ εύκολο να δούμε ότι αυτή η προσέγγιση έχει διεισδύσει στη ζωή του καθενός και διαμορφώνει καθημερινά τεχνητές “ανάγκες”. Καθορίζει τα ρούχα που φοράμε, την τροφή που προτιμάμε, τη διασκέδαση που επιλέγουμε, τα κόμματα που ψηφίζουμε, ακόμη και τις ερωτικές μας προτιμήσεις και πολλές από τις βαθύτερες πεποιθήσεις που νομίζουμε αφελώς πως είναι ολότελα δικές μας. 

Πέρα, όμως, από το οικονομικό κέρδος που θα μπορούσε να αποκομίσει κανείς ελέγχοντας τις επιθυμίες των ανθρώπων, άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι με το μηχανισμό αυτό μπορούσε κανείς να ελέγχει τη μάζα, με το σκεπτικό πως όταν ικανοποιούνται οι ασυνείδητες επιθυµίες του κόσµου, τότε αυτός γίνεται «ευτυχισµένος» και πειθήνιος και οι κυβερνώντες μπορούν να μακροημερεύουν.

"Ο έξυπνος και συνειδητός χειρισμός της οργανωμένης γνώμης των μαζών είναι σημαντικό στοιχείο μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Αυτός που είναι σε θέση να καθοδηγεί αυτό τον αθέατο μηχανισμό της κοινωνίας συνιστά μια αόρατη κυβέρνηση, που αποτελεί την πραγματική δύναμη που κυβερνά ολόκληρη τη χώρα" (Edward Bernays, Propaganda, 1928)

O Μπερνέζ περιγράφει τον άνθρωπο ως “ένα αγελαίο ζώο, για το οποίο η φυσική μοναξιά είναι πραγματικός τρόμος”, έτσι ώστε να επιζητεί το διαρκή συσχετισμό του με κάποιο κοπάδι για να νιώθει ασφαλής. “Στον άνθρωπο, ο φόβος της μοναξιάς δημιουργεί την ανάγκη να έχει ίδιες απόψεις με την υπόλοιπη αγέλη”. Κυνικός αλλά αληθινός, ο Μπερνέζ δείχνει να έχει συνειδητοποιήσει ότι αν δημιουργήσει μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων που θα σκέφτονται όπως θέλει αυτός, τότε πολλοί ακόμη - από την επιθυμία ταύτισης με την ομάδα - θα ακολουθήσουν 

Ο Μπερνέζ υποστήριζε πως “Η καλή διακυβέρνηση μπορεί να πουληθεί προς μια κοινωνία, ακριβώς όπως και κάθε άλλο αγαθό” και πως ο πιο ασφαλής τρόπος για να προστατευτεί η αστική δημοκρατία είναι να αποσπάται η προσοχή της μάζας από επικίνδυνες πολιτικές ιδέες και έντεχνα να κατευθύνεται μόνο προς την κατανάλωση. 

"Ο μέσος άνθρωπος στις ΗΠΑ βλέπει κάθε μέρα 4 ώρες τηλεόραση. Κατά τη διάρκεια της χρονιάς, βλέπουμε περίπου 25.000 διαφημιστικά, πολλά εκ των οποίων τα δημιουργούν μερικοί από τους πιο καλοπληρωμένους ψυχίατρους. Η δουλειά τους είναι να βρουν τον τρόπο να μας αποσπάσουν την προσοχή και να μας κάνουν να νιώθουμε ανεπαρκείς λοταν δεν αγοράζουμε τα προϊόντα των πελατών τους. Και όλα αυτά τα άπειρα διαφημιστικά μηνύματα δεν έχουν σκοπό μόνο την προώθηση των προϊόντων, αλλά ενός στυλ ζωής βασισμένου στο καταναλωτικό πνεύμα. Αυτό που κάνουν, μέρα με τη μέρα, είκοσι πέντε χιλιάδες φορές το χρόνο, είναι να μας υπνωτίζουν ώστε να βλέπουμε τους εαυτούς μας μάλλον σαν καταναλωτές που αναζητούν διασκέδαση και όχι σαν πολίτες που θέλουν να ενημερωθούν και να συμμετέχουν"  (Duane Elgin, Απλότητα και το μέλλον της ανθρωπότητας"

Ο Μπερνέζ περνούσε το μήνυμα ότι δεν υπάρχει πραγματική δημοκρατία χωρίς καπιταλισμό και ελεύθερη αγορά. Μια επίφαση, βέβαια, δημοκρατίας που αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως παθητικούς καταναλωτές και όχι ως ενεργούς πολίτες. Ο λαός, σε μια τέτοια δημοκρατία, δε συμμετέχει στη λήψη των αποφάσεων αλλά μόνο στην παθητική κατανάλωση που κατευθύνεται από ένστικτα και ασυνείδητες επιθυμίες. Πλέον, δεν προστάζει ο λαός, αλλά οι επιθυμίες του και όποιος έχει πρόσβαση στις επιθυμίες αυτές, θα κάνει το λαό ό,τι θέλει

Ως μόνη εξαίρεση από την αποϊδεολογικοποίηση της κοινωνίας, ο Μπερνέζ πρότεινε τον τεχνητά και διαρκώς υποδαυλιζόμενο φόβο και απέχθεια προς τους κομμουνιστές.  Από τότε που υιοθετήθηκε η άποψη αυτή, οι Αμερικανοί άρχισαν  μαζικά να φοβούνται και να καταναλώνουν.

Κατασκευασμένος φόβος

Κατανάλωση και φόβος, λοιπόν. Τα δύο μεγάλα όπλα της εξουσίας στην προσπάθειά της να κάνει το λαό να πιστέψει ότι είναι ευτυχισμένος από τη μια και πως είναι ασφαλής υπό τη σκέπη της εξουσίας από την άλλη. 

Όμως, όπως έχει πει ο Μπέρτραντ Ράσελ, "Κανένας άνθρωπος ούτε ομάδα ούτε έθνος δεν μπορεί να ενεργήσει ανθρώπινα ή να σκεφθεί σωστά υπό το κράτος ενός μεγάλου φόβου."

Στην πο­λι­τι­κή ζωή ο φό­βος εί­ναι κα­θο­ρι­στι­κό στοι­χείο. Ο Μακιαβέλι, στον Ηγεμόνα, θέ­τει το ε­ρώ­τη­μα αν εί­ναι προ­τι­μό­τε­ρο να σε α­γα­πούν ή να σε φο­βού­νται. Και α­πα­ντά ό­τι «έναν ηγέτη πρέπει να τον φοβούνται και να τον αγαπούν. Αν δεν γίνεται και τα δύο, τότε καλύτερα μόνο να τον φοβούνται», γιατί το να σε α­γα­πούν ε­ξαρ­τά­ται α­πό τους άλ­λους, ε­νώ το να σε φο­βού­νται μόνο α­πό σέ­να!

Ο φόβος είναι ένα βασικό συναίσθηµα του ανθρώπου που προκαλείται από τη συνειδητοποίηση ενός πραγµατικού ή φανταστικού κινδύνου. Είναι µια φυσιολογική αµυντική αντίδραση του οργανισµού, για την οποία δεν απαιτείται συνειδητή σκέψη. Έχει να κάνει µε µελλοντικά γεγονότα, τα οποία πρέπει να αποφύγουμε.

Ο φό­βος, αν εί­ναι έλ­λο­γος, λειτουργεί προστατευτικά. Μας κάνει να είμαστε πιο προσεκτικοί, ώστε να μην υποτιμήσουμε έναν πραγματικό κίνδυνο. Υπάρ­χει, ό­μως, και ο ά­λο­γος φό­βος ο οποίος καλλιεργείται από τη δική μας φαντασία ή από άλλους μηχανισμούς, όπως είναι οι μηχανισμοί προπαγάνδας. 

Σήμερα, η πιο ευρεία και πιο κραυγαλέα κατασκευή και διάχυση φόβου γίνεται από τα ΜΜΕ, έντυπα και ηλεκτρονικά. Τα φοβικά μηνύματα που στέλνονται από τα ΜΜΕ συνήθως επικαλούνται ευρείες και πανανθρώπινες έννοιες (ελευθερία, δημοκρατία, δικαιοσύνη, ειρήνη, αλλά και η ίδια η ζωή) οι οποίες βρίσκονται σε κίνδυνο ή απειλούνται.

Πρόκειται για ένα μηχανισμό που προσπαθεί να τοποθετήσει το φόβο στο κέντρο της σκέψης μας, να τον γιγαντώσει και τέλος να μας προσφέρει τις λυτρωτικές προτεινόμενες λύσεις για την αποφυγή του. Πίσω όμως από αυτές τις προτεινόμενες λύσεις δεν κρύβεται τίποτε άλλο πέρα από τους στρατηγικούς στόχους εκείνων που κατασκεύασαν το φόβο. Ο κατασκευασμένος φόβος, σε τελική ανάλυση, πετυχαίνει την παράλυση της ορθής σκέψης και την κατεύθυνσή της εκεί που επιλέγει ο κατασκευαστής του φόβου.

Γιατί, όπως έχει πει και ο Νόαμ Τσόμσκι : " Όσο πιο πολύ μεγαλώνεις το φόβο για τα ναρκωτικά και το έγκλημα, τους μετανάστες και τους εξωγήινους, τόσο περισσότερο ελέγχεις τους ανθρώπους. " 

Κατασκευασμένη ενοχή

Εκτός, όμως, από την κατασκευή φόβου, έχουμε και την κατασκευή ενοχής στο μέσο πολίτη ώστε αυτός να θεωρήσει ότι η δυσχερής θέση στην οποία βρίσκεται, οφείλεται στη δική του και μόνο ανικανότητα και όχι στο σύστημα που τον αποκλείει από τη νομή των αγαθών. ΄Ενοχος για τη φτώχειά του ώστε να μην εξεγείρεται, ένοχος και για τις μικροπαρανομίες του ώστε να συμψηφίζονται αυτές με τις κλοπές εκατομμυρίων και την άλωση του Δημοσίου.

Μαζί τα φάγαμε λέει ο Πάγκαλος. Μπορεί αυτός να χτίζει στο δάσος βίλα, κι εσύ όμως έχτισες αυθαίρετο στη Λούτσα. Μπορεί αυτός να έχει βολέψει όλο του το σόι στη Βουλή και στους Δημόσιους Οργανισμούς, κι εσύ όμως πώς βρήκες την ψευτοδουλειά σου; Μπορεί αυτός να αποκρύπτει ακίνητα και εκατομμύρια ευρώ, κι εσύ όμως δεν κόβεις όλες τις αποδείξεις στο μαγαζάκι σου. Όλοι ένοχοι λοιπόν, άρα όλοι πάτσι

Μέσα Προπαγάνδας

Το κύριο μέσο διασποράς της προπαγάνδας, όπως αναφέραμε, είναι τα έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ. Οι ιδιοκτήτες τους είναι κατά κύριο λόγο μεγαλοεπιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται κυρίως σε άλλες τελείως άσχετες δραστηριότητες. Γιατί όμως να ασχοληθούν με τα ΜΜΕ, από τη στιγμή που δεν είναι κερδοφόρα; Τα γνωστότερα κανάλια χρωστάνε εκατομμύρια ευρώ, τα οποία δεν πρόκειται να εξοφλήσουν ποτέ. Οι εφημερίδες δεν πουλάνε, διαφημίσεις δεν υπάρχουν, αυτά που προσφέρουν τα κυριακάτικα φύλλα (βιβλία, περιοδικά, δίσκοι) ξεπερνούν σε αξία κατά πολύ την τιμή της εφημερίδας. Τότε, γιατί ασχολούνται; Γιατί πολύ απλά τα μέσα αυτά αποτελούν το πλυντήριό τους. Θα εξοφλήσουν χρεωστούμενα γραμμάτια σε πολιτικούς προβάλλοντάς τους, θα διαφημίσουν τις επιχειρήσεις των ιδιοκτητών τους, θα συκοφαντήσουν τις δραστηριότητες ανταγωνιστών των ιδιοκτητών τους.

Δεν προκαλεί έκπληξη ότι μόνο το MEGA προβάλλει τη φιλανθρωπική δράση της εκ των ιδιοκτητών του Μαριάννας Βαρδινογιάννη; Ότι μόνο ο ΣΚΑΪ του Παναθηναϊκού Αλαφούζου επιτίθεται στον Ολυμπιακό (άσχετα με το αν έχει ή όχι δίκιο), ότι μόνο από τον Αντένα θα ενημερωθούμε για τις συγγραφικές επιδόσεις της νεαρής συζύγου του γηραιού ιδιοκτήτη του και το Μάικ το Φασολάκη; 

Στην ουσία, τα μέσα αυτά παράγουν χρήμα σε δεύτερο χρόνο. Είτε ενισχύοντας τις παράλληλες δραστηριότητες των ιδιοκτητών τους είτε λειτουργώντας ως μοχλός πίεσης προς την κυβέρνηση ώστε να παίρνουν δημόσια έργα και γενικά να συμμετέχουν στη νομή της εξουσίας. 

Σφιχταγκαλιασμένα με την εξουσία σε ένα χυδαίο αλισβερίσι "δούναι και λαβείν", λειτουργούν πολλές φορές ως εκτελεστές "συμβολαίων θανάτου" απέναντι σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, στρώνοντας το έδαφος στην κυβέρνηση, έτσι ώστε όταν αποφασίσει να τις χτυπήσει, να έχει την υποστήριξη ή έστω την ανοχή των υπόλοιπων κοινωνικών ομάδων.

Πόσες φορές τα τελευταία χρόνια δεν έχουμε γίνει μάρτυρες τέτοιων γεγονότων; Θέλει για παράδειγμα, η κυβέρνηση να προχωρήσει σε απολύσεις στο δημόσιο τομές; Θα προηγηθεί πολυήμερη εκστρατεία επίθεσης στους δημοσίους υπαλλήλους από τα κανάλια. Θέλει να απελευθερώσει ένα κλειστό επάγγελμα; Όλα τα κανάλια θα θυμηθούν ταυτόχρονα τις "αμαρτίες" του συγκεκριμένου κλάδου.

Δεν πρέπει να σταθούμε στο αν πολλές από τις αιτιάσεις αυτές ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι ότι οι επιθέσεις αυτές γίνονται μαζικά και συγχρονισμένα, σαν να τις κινεί ένας και μοναδικός εγκέφαλος και αυτό πρέπει να μας προβληματίσει.

Πόσοι γνωρίζουν ότι αυτοί οι ιδιοκτήτες των σταθμών δεν πληρώνουν ούτε ευρώ για τις συχνότητες που κατέχουν; Μετά από αυτό, πώς να προκαλέσει έκπληξη η κινδυνολογία των Μέσων αυτών πριν από τις εκλογές του ΄12 και τις ευρωεκλογές του ΄14;

Μια όμως που μιλάμε για προπαγάνδα που σχεδιάζεται από ψυχολόγους, δε θα μπορούσε να λείπει και η στόχευση του ασυνείδητου. Δείτε, στην παρακάτω φωτογραφία από τα ΝΕΑ, πώς δένει ο ΣΥΡΙΖΑ με το ρωσικό χειμώνα και την αρκούδα. Καταπληκτικό;

Υπάρχει ελπίδα; 

Και ο πολίτης, τι κάνει; Πώς οργανώνει την άμυνά του; Θέλει, σε τελική ανάλυση, να αμυνθεί ή του αρέσει να παραμυθιάζεται; Αν πιστέψουμε τον Βίλχελμ Ράιχ, οι προοπτικές δεν είναι ευοίωνες.

"Οι άνθρωποι αποφεύγουν την αλήθεια, γιατί η παραμικρή δόση της θα ξεκινούσε μια ατέρμονη διαδικασία που θα έφερνε στο φως ολοένα και περισσότερη αλήθεια και αυτό θα ξερίζωνε πολλούς ανθρώπους από τις συνήθειες ολόκληρης της ζωής τους. 

Αλλά οι άνθρωποι γνωρίζουν τι είναι αλήθεια και τι όχι, παρόλο που πολύ συχνά ψεύδονται. Υποστηρίζουν το ψέμα επειδή τους έχει γίνει ένα δεκανίκι χωρίς το οποίο η συνέχιση της ζωής τους θα ήταν αδύνατη. Γι΄αυτό, στις καθημερινές συναλλαγές είναι η αλήθεια και όχι το ψέμα που υποπτευόμαστε ως ανακριβή" (Βίλχελμ Ράιχ, "Η δολοφονία του Χριστού")

Τι λέει, δηλαδή; Ότι δεν είναι οι κυβερνήτες αυτοί που εξουσιάζουν το λαό, μα ο λαός που εξαναγκάζει τους κυβερνήτες να τον εξουσιάζουν με τον τρόπο που το κάνουν.

Αδιάφορος, άβουλος και μοιραίος παρακολουθεί τις επιθέσεις της εξουσίας απέναντι στην κοινωνία σαν να μην αφορά τον ίδιο, αλλά κάποιους άλλους. Όπως το πλήθος που παρακολουθεί τους δημόσιους αποκεφαλισμούς (ακόμα συμβαίνουν τέτοιοι στη Σαουδική Αραβία, για την οποία κανένα μέσο δεν έχει καταφερθεί εναντίον της, γιατί άραγε;) και φεύγει με μια αρρωστημένη ηδονή από τη μια και μια ανακούφιση από την άλλη, που δεν ήταν αυτοί που έχασαν το κεφάλι τους, Για πόσο όμως θα διατηρήσουν και αυτοί το κεφάλι τους στη θέση του;

Δυστυχώς, όσοι θέλουμε να πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας, είμαστε υποχρεωμένοι να ταρακουνήσουμε και αυτούς τους ανθρώπους από το μακάριο ύπνο τους. Γιατί, όπως λέει και ο ποιητής, για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή.